جاى خود مينشاند، و دوست ميداشت كه بجهت تقدير از مكانت علمى او، و به خاطر تربيت او براى جانشينى خود در زعامت اماميه چون شاگردى در محضر او بنشيند (١) .

مجلس سيد مرتضى مجمع مردان متفكر، و مركز انتشار بحثهاى كلامى و فقهى و ادبى بود.

ابو العلاء معرى (متوفى ٤٤٩) همزمان با ورودش به بغداد به مجلس سيد مراوده پيدا كرد و بين آنان سخنانى ظريف و نغز از ادب و جدل رد و بدل ميشد. ابو اسحاق صابى (متوفى ٣٨٤) و عثمان بن جنى (متوفى ٣٩٢) نيز از ملازمان مجلس سيد بودند (٢) .

سيد مرتضى كتابى را كه تأليف ميكرد هنوز پايان نيافته بود بين مردم منتشر ميشد بطوريكه گاه از دست او خارج ميشد و ديگر نميتوانست در آن تجديد نظر كند (٣) .

عنايت مردم به مؤلفات سيد بحدى بود كه در ايام حيات وى كتبى از ناحيه مخالفان در نقض (٤)  و از ناحيه موافقان در تأييد و شرح آنها تأليف ميشد (٥) . و گاه كتابى كه در نقض كتاب سيد نوشته شده بود، در همان زمان حيات وى به كتابى ديگر نقض ميشد (٦) .

تأثير سيد در متأخران از خود بر اهل فضل و دانش پوشيده نيست، و مطالعه آثار فقها و اصوليين و ديگر دانشمندان اين حقيقت را بخوبى اثبات ميكند، ولى ذكر بعضى از كتب كه به شيوه تأليفات سيد تأليف شده، و يا مؤلفان آن كتب به تحقيق در موضوع تحقيق او پرداخته، و يا به شرح يا ايجاز آثار وى همت گماشته‌اند، در اين مقام بدون فائده نيست.

سيد كتاب «انتصار» را در متفردات اماميه تأليف كرد، شاگرد او شيخ طوسى (٣٨٥ - ٤٦٠) نيز كتابى بر همان منوال بنام «خلاف» در موارد اختلاف شيعه با مذاهب اهل سنت برشته تحرير و تأليف درآورد، و ميتوان «مختلف الاحكام» علامه حلى (٦٤٨-٧٢٦) را نيز تا حدى مقتبس از همان سبك دانست.

سيد كتاب «الحدود و الحقائق» را در تعريف مصطلحات شرعيه نگاشت و كفعمى (متوفى ٩٠٥) كتاب «اختصار الحدود و الحقائق» را (٧) .

سيد كتاب «تنزيه الانبياء» را تأليف كرد و «عبد الوهاب بن على الحسينى» (٨)  كتابى

__________________

(١) روضات الجنات، الطبعة الثانية ص ٣٧٧.

(٢) ادب المرتضى ص ١٢٢.

(٣) خاتمه كتاب شافى ملاحظه شود.

(٤) نقض الشافى تأليف ابو الحسين بصرى. در كتاب ادب المرتضى ص ١٢٢ پاورقى ٥ از رياض العلماء ص ٢٧٩ بجاى ابو الحسين، ابو الحسن نقل كرده است.

(٥) ادب المرتضى در پاورقى ص ١٢٢ و ١٢٣ از كتاب رياض العلماء ص ٣٢٨ نقل ميكند كه در ترجمه ابن براج طرابلسى از جمله مؤلفات او «شرح جمل العلم و العمل» را شمرده كه اصل آن از مرتضى است و در ص ١٩٧ در ترجمه «سلار بن عبد العزيز» از جمله مؤلفات او كتاب «تتمة الملخص» را برشمرده كه اصل ان از علم الهدى است. و نيز كتاب «تلخيص الشافى» از شيخ طوسى است و «شافى» از سيد.

(٦) الرد على نقض الشافى تأليف سلار، (ادب المرتضى ص ١٢٣ نقل از رياض العلماء ص ٢٨٠).

(٧) الذريعة ج ١ ص ٣٦٥ ط تهران، ريحانة الادب ج ٣ ص ٣٧١.

(٨) از افاضل اواخر قرن ٩ و اوائل قرن ١٠