هنگامى كه سؤال كردند كه : رسول خدا را چند مرتبه معراج اتفاق افتاد؟ پس حضرت فرمود : دو مرتبه (١).

ودر «كيف» : آيا پياده بود يا به براق سوار بود تا محلّى ، وبه رفرف در محلّ ديگرى چنان كه مشهور مستفاد از اكثر اخبار است (٢)؟

ودر «وضع» : از حيثيت بودنش بيدار چنان كه آن معتقد بسيارى از اماميّه وجمعى از ديگران است ، يا خُسيبده ونائم چنان كه از جمعى از راويان عامّه مستفاد مى شود وآن از امّ المؤمنين عايشه روايت كرده شده است (٣).

ودر «اين» : آيا او در مكّه بود يا مدينه از بيت امّ هانى يا از مسجد حرام يا غير آنها؟ وهمچنين در حركت أينيه از مسجد حرام تا مسجد اقصى چنان كه ظاهر آيه است؟ يا تا سماوات عُلى وفوق عرش اعلى تا سدرة المنتهى وحجب عليا چنان كه آن منصوص اكثر اخبار مرويّه از اهل بيت نبوت ـ سلام الله عليهم أجمعين ـ است (٤)؟

ودر «متى» : از حيث واقع بودنش در ليلة القدر يا بيست وهفتم از رجب در سال بعثت يا دوازدهم از آن.

ودر جِدَه : از حيث جسمانى بودن معراج ـ يعنى جسم با روح ـ چنانچه آن معتقد بسيارى از اماميه است ، يا روحانى بودن آن چنانچه مى گويند آن را قائلانِ به بودن آن در حالت خواب يا بين خفتن وبيدارى ، وبه عبارت ديگر آيا مالك به اين حركت آن جسم كه روح به او متعلق است آن است يا روح تنهاست؟ وبا اين اعتبار تعبير كرديم از آن به جِدَه كه مرادف است مِلك را وبعضى از ايشان كسى است كه قائل شد به بردن معراجش با قالت مثالى اش چنانچه معاد اختلاف كرده اند در آن آيا معاد جسمانى يا روحانى يا با قالب مثالى است؟

ومنشأ اختلاف ، همان نظر به محال شمردن اعاده معدوم است ؛ چنان كه منشأ اختلاف

__________________

١. الكافي ، ج ١ ، ص ٤٤٣ ، ح ١٣.

٢. بنگريد به اخبار معراج در علم اليقين ، ج ١ ، ص ٤٨٩ ـ ٥٢٠ ؛ بحار الأنوار ، ج ١٨ ، ص ٢٩١ ـ ٤١٠.

٣. فتح الباري ، ج ٧ ، ص ١٧٠ ـ ١٧١.

٤. صحيح البخاري ، ج ٤ ، ص ١٠٦ ـ ١٠٧ ؛ بغية الباحث ، ص ٢٨ ؛ مسند أبي يعلى ، ج ٦ ، ص ٢١٦ ـ ٢١٩ ؛ جامع البيان ، ج ١٥ ، ص ١٠ ـ ١٦.