ومبسوطى وضع فرمود (طالبان تفصيل بيشتر در اين خصوص به كتب اخبار وفقه در مباحث ولاء وعتق مراجعه فرمايند (في المثل كافى شريف جلد ششم وملاذ الأخيار جلد سيزدهم ـ وكنز العمّال جلد دهم).

پس از آنكه فتوحات اسلامى آغاز شد ، وممالك شرقى وغربى يكى پس از ديگرى به ديانت اسلام مشرّف مى شدند ، عدد موالى بسيار افزايش يافت ؛ زيرا قطع نظر از ايجاد بعضى از علائق مذكوره در فوق نسبت بعدّه اى ، علائق وروابط ديگرى از قبيل دوستى ـ ازدواج ـ خدمت در دستگاه حكومتى وديوانى اسلام جلب حمايت وكسب قدرت از طريق فاتحان وامراء لشكر ـ تعاهد وهم پيمانى براى انجام امور عمرانى واقتصادى منطقه خاص وامثال اين روابط ، بسيارى از مسلمين غير عرب وخاصّه ايرانيان نيز از طريق «ولاء» به همان قبيله اى كه دوست يا قوم وخويش سببى يا كارفرما يا فرمانده لشكر يا هم پيمان آنان منسوب بآن قبيله بود ، بهمان قبيله وابسته ومنسوب مى شدند ولى جزء موالى بشمار مى آمدند ، واينان واعقابشان در اواخر قرن اول وتا اواسط قرن دوم (يعنى تا پايان فتوحات عمده اسلامى در ايران وهند وشمال آفريقا وممالك تحت سيطره روميان) كه در اين زمان ديگر بسيارى از علل وعوامل «ولاء» منتفى شده بود ، قشر عظيم وانبوهى از جامعه فعّال اسلامى را همين موالى تشكيل مى دادند.

از بزرگان اسلام ومشاهير از تابعين وفقها ومحدّثين وعلما وشعرا وامرا چون حسن بصرى ، وعكرمه ، ونافع ، وعطاء بن ابى رباح ، وشعبة بن حجّاج ، وصالح بن كيسان ، وحميد الطويل ، واعمش ، وابو حنيفة ، وابن جريج ، ومحمّد بن إسحاق ، ومحمّد بن عمر واقدى ، ومدائنى ، وابو العطاء السندى ،