اركان آفرينش وسفير خاطر خطير كه فهرست كتاب دانش وبينش است گشته باشد كه : أرمد العين كوى نادانى ، خان احمد گيلانى ، در إزاى حقوق اصطناعات اين دو رمان ولايت نشان ، كه بر قاطبه عالميان چون راز روز روشن وهويدا ، وچون مجاز آفتاب به صفاست ، عقوق ورزيده ، على وفق ما ورد فى الكلمات الوصويّة الولويّة ، على قائلها أزكى الصّلاة وأنمى التّحية : «إذا أقبلت الدّنيا على أحد أعارته محاسن غيره ، وإذا أدبرت عنه سلبته محاسن نفسه» ، مقتضاى «إذا جاء القضاء عمى البصر» ، را سبل ديده دانشورى خود ساخته ، چنان كه گفته اند ، نظم :

يا به مؤدّاى ، نظم :

به فساد صور اقيسه افكار فاسده سوء درجه اصل استعداد ، ونقص مرتبه عقل هيولانى ومستفاد خود را مبرهن گردانيده ، چنان كه تبديل داعيه حجّ بيت الله الحرام ، زيد شرفا وتعظيما فى الاحترام ، وتوطّن مشاهده مقدّسه ائمّه طاهرين ، عليهم صلوات المصلّين ، به سانحه عزيمت شيروان نيز اقامت برهان بر آن مدّعى به منصه بيان مى رساند ، به تسويلات نفسانيّه وتخيّلات شيطانيّه عنان مطيّه حسن سرب را از سلوك مسلك پاس ادب منعطف داشته ، به مسامحات ومساهلات نوّاب همايون ما موادّ اضغاث احلام غرور او هيجان پذيرفته ، بر اولياى دولت قاهره لازم آورد ، كه ، على ما قيل. نظم :

زبان پرچم قضا توام قهرمان اقبال به تعبير رؤياى طغيان وتدبير بيداى قوانين ظلم وعدوانش گشوده ، ديده جمهور عجزه گيلان را كه سالها سهر ستم كشيده بودند طريق غنودن أمن وامان به ياد رسانده وقاعده آسودن از نوائب دوران به خاطر ناشاد آورده ، لله درّ من قال ، بيت :